از امام صادق علیه السلام پرسیدند:چگونه شب قدر برتر از هزار ماه است؟ که امام می فرمایند کار نیکی که در آن شب انجام می شود بهتر از اعمال شب های دیگر است.
اعمال شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان
اعمال شب‌هاى قدر بر دو نوع است؛ یکى آن‌که در هر سه شب باید انجام داد و دیگر آن‌هایی که مخصوص هر شبى است.
به گزارش سرویس دین و اندیشه خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، اعمال مشترک این شب‌ها چند چیز هستند:
اوّل:
«غسل»
علامه مجلسى فرموده است که “بهتر است غسل شب‌های قدر را مقارن غروب آفتاب انجام دهند که نماز مغرب را با غسل بخوانند”.
دوّم:
«خواندن دو رکعت نماز»
در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحید(قل هو الله احد) را بخواند و بعد از پایان نماز هفتاد مرتبه بگوید «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیْهِ»
در روایتى از رسول خدا(ص) آمده است که کسی که این عمل را انجام دهد از جاى خود برنخیزد مگر اینکه خدای متعال او و پدر و مادرش را بیامرزد و خداوند، فرشتگان را مامور می‌کند که تا سال آینده برای وی حسنات بنویسند.
سوّم:
«باز کردن قرآن و قرائت دعای مخصوص آن» متن دعا در ادامه می‌آید؛
اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ بِکِتابِکَ الْمُنْزَلِ
خدایا از تو خواهم به حق کتاب فرستاده شده‌ات
وَ ما فیهِ وَ فیهِ اسْمُکَ الاْکْبَرُ وَاَسْماَّؤُکَ الْحُسْنى
و آن چه در آنست که در آن است نام بزرگت و نام‌هاى نیکویت
وَما یُخافُ وَ یُرْجى اَنْ تَجْعَلَنى مِنْ عُتَقاَّئِکَ مِنَ النّارِ
و آنچه بدان‌ها ترس و امید شود که قرارم دهى از زمره آزاد شدگانت از دوزخ
“پس هر حاجت که دارد بخواهد”
چهارم:
«بر سر گرفتن قرآن»
به فرموده امام صادق (ع) قرآن مجید را باید بر سر گذاشت و گفت:
اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ
خدایا به حق این قرآن
وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ
و بحق آنکس که او را بدان فرستادى
وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فیهِ
و بحق هر مؤمنى که در این قرآن مدحش کرده‌اى
وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ
و بحقى که تو بر ایشان دارى زیرا کسى نیست که حق تو را بهتر از خودت بشناسد
سپس ده مرتبه بگوید؛
«بِکَ یا اَللّهُ»
بحق خودت اى خدا
و ده مرتبه
«بِمُحَمَّدٍ»
بحق محمدصلى الله علیه و آله
و ده مرتبه
«بِعَلی»
بحق على علیه السلام
و ده مرتبه
«بِفاطِمَهَ»
بحق فاطمه سلام الله علیها
و ده مرتبه
«بِالْحَسَنِ»
بحق حسن علیه السلام
و ده مرتبه
«بِالْحُسَیْنِ»
بحق حسین علیه السلام
و ده مرتبه
«بِعَلِىّ بْنِ الْحُسَیْنِ»
بحق على بن الحسین علیه السلام
و ده مرتبه
«بُمَحَمَّدِ بْنِ عَلِی»
بحق محمد بن على علیه السلام
و ده مرتبه
«بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ»
بحق جعفر بن محمد علیه السلام
و ده مرتبه
«بِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ»
بحق موسى بن جعفرعلیه السلام
و ده مرتبه
«بِعَلِىِّ بْنِ مُوسى»
بحق على بن موسى علیه السلام
و ده مرتبه
«بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِی»
بحق محمد بن على علیه السلام
و ده مرتبه
«بِعَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدٍ»
بحق على بن محمدعلیه السلام
و ده مرتبه
«بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِی»
بحق حسن بن على علیه السلام
و ده مرتبه
«بِالْحُجَّهِ»
به حق حضرت حجت علیه السلام
“پس هر حاجتی که دارد از خداوند طلب کند و در تمام این اذکار نهایت حضور قلب و توجه به درگاه خدا را حفظ کند” .
بهتر است اگر می‌خواهند توسل یا ذکر مصیبتی کنند قبل یا بعد از دعا باشد و دعا را قطع نکنند.
پنجم:
«زیارت امام حسین (ع)»
به فرموده علامه مجلسی زیارت امام حسین (ع)؛ در هر یک از سه شب قدر مستحب موکد است و در روایتی آمده است که سبب آمرزش گناهان می‌شود و اگر از نزدیک دسترسی به زیارت نداشته باشد از دور زیارت کند.
ششم:
«احیاء داشتن شب‌های قدر»
یعنی اینکه این شب را تا صبح بیدار باشد و با عبادت، دعا، تلاوت قرآن، حضور در جلسات سخنرانی دینی، پرسش و پاسخ‌های مذهبی و یا مطالعه کتابهای تفسیر، عقاید و مواعظ آن را سپری کند.
در روایتی از امام باقر (ع) آمده است”هر کس شب قدر را احیاء دارد، گناهان او آمرزیده می‌شود، هر چند که بسیار باشد” و بهتر است روز قبل مقداری استراحت کند و غذا و نوشیدنی کمتری بخورد تا خواب بر او غلبه نکند و کسانی که توانایی احیاء ندارند بهتر است اول شب را استراحت کنند و سحرگاهان بیدار باشند و عبادت نمایند.
هفتم:
«اقامه صد رکعت نماز»
صد رکعت نماز بخواند (هر دو رکعت به یک سلام) که فضیلت بسیار دارد و افضل آنست اگر توانایی داشته باشد در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه سوره توحید (قل هو الله احد) بخواند.
هشتم:
خواندن دعایی که در ادامه می‌آید(حضرت زین العابدین (ع) در شب‌های قدر این دعا را می‌خواندند):
بخواند:
اَللّهُمَّ اِنّى اَمْسَیْتُ لَکَ عَبْداً داخِراً لا اَمْلِکُ لِنَفْسى نَفْعاً وَلا ضَرّاً
خدایا من شام کردم در حالى که بنده خوارى هستم که مالک سود و زیانى براى خویشتن نیستم
وَلا اَصْرِفُ عَنْها سُوَّءاً اَشْهَدُ بِذلِکَ عَلى نَفْسى
و نتوانم از خویشتن پیش آمد ناگوارى را بازگردانم و این مطلبى است که من آن را بر خویش گواهى دهم
وَاَعْتَرِفُ لَکَ بِضَعْفِ قُوَّتى وَقِلَّهِ حیلَتى فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ
و به ناتوانى خود و بیچارگیم در برابرت اعتراف دارم، پس درود فرست بر محمد و آل محمد(ص)
وَاَنْجِزْ لى ما وَعَدْتَنى وَجَمیعَ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ مِنَ الْمَغْفِرَهِ فى هذِهِ اللَّیْلَهِ
و وفا کن برایم بدانچه بر من و همه مؤمنین و مؤمنات وعده فرمودى از آمرزش در این شب
وَاَتْمِمْ عَلَىَّ ما اتَیْتَنى فَاِنّى عَبْدُکَ الْمِسْکینُ الْمُسْتَکینُ الضَّعیفُ الْفَقیرُ الْمَهینُ
و تمام کن بر من آنچه را به من دادى زیرا که من بنده بینواى مستمند ناتوان تهیدست خوار توام
اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْنى ناسِیاً لِذِکْرِکَ فیما اَوْلَیْتَنى
خدایا قرار مده مرا فراموشکار از یاد خویش در آنچه به من انعام فرمودى
وَلا غافِلاً لاِِحْسانِکَ فیما اَعْطَیْتَنى وَلا ایِساً مِنْ اِجابَتِکَ وَاِنْ اَبْطَاَتْ عَنّى
و نه غافل از احسانت در آنچه به من عطا کردى و قرارم مده ناامید از اجابت خویش و اگرچه دیرزمانى طول کشد
فى سَرّاَّءَ اَوْ ضَرّاَّءَ اَوْ شِدَّهٍ اَوْ رَخاَّءٍ اَوْ عافِیَهٍ اَوْ بَلاء اَوْ بُؤْسٍ اَوْ نَعْماءَ
چه در خوشى و چه در سختى در دشوارى یا در آسایش در تندرستى یا گرفتارى در تنگدستى یا در نعمت
اِنَّکَ سَمیعُ الدُّعاَّءِ
براستى تو شنواى دعایى
نهم:
«طلب آمرزش گناهان و دعا برای امور دنیوی و اخروی»
مرحوم علامه مجلسی (ره) فرموده اند “بهترین اعمال در این شب‌ها طلب آمرزش گناهان و دعا برای امور دنیوی و اخروی است هم برای خود و هم برای پدر و مادر خویشان و دیگر مومنان؛ چه زنده باشند و چه از دنیا رفته باشند و همچنین ذکرهای مختلف و صلوات بر حضرت محمد (ص) و خاندانشان تا آنجا که مقدور است، انجام دهند و در بعضی از روایات نیز تاکید شده است که «دعای جوشن کبیر» را در این سه شب بخوانند.
در روایتی آمده است که شخصی خدمت رسول خدا (ص) رسیده و عرض کرد: اگر شب قدر را درک کردم، چه چیزی را از خداوند طلب کنم؟ که ایشان فرمودند: “عافیت و سلامتی را از خداوند بخواه”.
شب بیست و یکم:
این شب فضیلتش از شب نوزدهم بیشتر است پس اعمال مشترک شب‌های قدر را با توجه بیشتری انجام دهد. در روایات درباره غسل و احیا و تلاش در عبادت در این شب و شب بیست و سوم تاکید شده و آمده است که شب قدر در میان یکی از این دو شب است و در چند روایت وقتی که از معصوم(ع) خواستند تا معین کنند که شب قدر، در میان کدام یک از این دو شب است، معین نکردند، بلکه فرمودند: «ما ایسر لیلتین فیما تطلب» (احیای هر دو شب، برای آنچه می‌خواهی مشکل نیست).
و جالب این که “مرحوم صدوق” در “امالی” می‌گوید: “من دین الامامیه…. من احیی هاتین اللیلتین بمذاکره العلم فهو افضل”؛ از دستورات مذهب امامیه است که … اگر کسی این دو شب را به گفت‌وگوی علمی بپردازد، از هر عبادتی برتر است.”
اعمال شب بیست و یکم:
اعمال این شب بر دو قسم است، قسم اول دعاهایی که مربوط به دهه آخر ماه رمضان است و قسم دیگر اعمال مخصوص شب بیست و یکم، که به این شرح است:
۱- دعایی است که در “مصباح المتهجد” و “کافی” نقل شده است که در شب بیست و یکم خوانده می‌شود که به شرح زیر است:
یا مُولِجَ اللَّیْلِ فِى النَّهارِ وَ مُولِجَ النَّهارِ فِى اللَّیْلِ
اى فرو برنده شب در روز و اى فرو برنده روز در شب
وَ مُخْرِجَ الْحَىِّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجَ الْمَیِّتِ مِنْ الْحَىِّ
و اى بیرون آورنده زنده از مرده و بیرون آورنده مرده از زنده
یا رازِقَ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ
اى روزى دهنده هرکه را خواهى بى حساب
یا اَللّهُ یا رَحْمنُ یا اَللّهُ یا رَحیمُ
اى خدا، اى بخشاینده، اى خدا، اى مهربان
یا اَللّهُ اَللّهُ یا اَللّهُ
اى خدا، اى خدا، اى خدا
لَکَ الاْسْماءُ الْحُسْنى وَالاْمْثالُ الْعُلْیا وَالْکِبْرِیاءُ وَالا لآءُ
از آن تو است نام‌هاى نیکو و نمونه‌هاى والا و بزرگى و نعمت‌ها
اَسْئَلُکَ اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ
از تو خواهم درود فرستى بر محمد و آل محمد(ص)
وَاَنْ تَجْعَلَ اسْمى فى هذِهِ اللَّیْلَهِ فِى السُّعَداءِ
و نام مرا در این شب در زمره سعادتمندان قرار دهى
وَ رُوحى مَعَ الشُّهَداءِ
و روحم را با شهدا مقرون سازى
وَاِحْسانى فى عِلِّیّینَ وَاِساَّئَتى مَغْفُورَهً
و احسان و نیکوکاریم را در بلندترین درجه بهشت و گناهانم را آمرزیده کنى
وَاَنْ تَهَبَ لى یَقینَاً تُباشِرُ بِهِ قَلْبى
و به من یقینى عطا کنى که همیشه با دلم همراه باشد
وَاِیماناً یُذْهِبُ الشَّکَّ عَنّى
و ایمانى به من بدهى که شک و تردید را از من دور سازد
وَتُرْضِیَنى بِما قَسَمْتَ لى
و بدانچه روزیم کرده‌اى خشنودم سازى
وَآتِنا فِى الدُّنْیا حَسَنَهً وَفِى الاْخِرَهِ حَسَنَهً
و بدهى به من در دنیا نعمت نیک و درآخرت نعمت نیکو
وَقِنا عَذابَ النّارِ الْحَریقِ
و نگهدارى ما را از عذاب آتش سوزان
وَارْزُقْنى فیها ذِکْرَکَ
و روزیم کنى در این شب از ذکر خود
وَشُکْرَکَ وَالرَّغْبَهَ اِلَیْکَ وَالاِْنابَهَ
و سپاسگزاریت و اشتیاق و بازگشت بسویت
وَالتَّوْفیقَ لِما وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً وَ الِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَعَلَیْهِمُ السَّلامُ
و توفیق براى انجام آنچه را موفق داشتى بدان محمد و آل محمد را که بر او و بر ایشان سلام باد
۲- مرحوم “شیخ کفعمی” از “سید بن باقی” نقل کرده است که در شب بیست و یکم می‌خوانی:
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ
خدایا درود فرست بر محمد و آل محمد
وَاقْسِمْ لى حِلْماً یَسُدُّ عَنّى بابَ الْجَهْلِ
و چنان بردبارى بهره ام کن که ببندد بر من در نادانى را
وَهُدىً تَمُنُّ بِهِ عَلَىَّ مِنْ کُلِّ ضَلالَهٍ
و هدایتى به من ده که بر من منت نهد از رهانیدن از هر گمراهى
وَغِنىً تَسُدُّ بِهِ عَنّى بابَ کُلِّ فَقْرٍ
و بى نیازى به من بده که درهاى انواع فقر را به تمامى بر من ببندد
وَقُوَّهً تَرُدُّ بِها عَنّى کُلَّ ضَعْفٍ
و نیرویى به من ده که هرگونه سستى را از من بازگرداند
وَعِزّاً تُکْرِمُنى بِهِ عَنْ کُلِّ ذُلٍّ
و عزتى که از هر خوارى مرا گرامى دارى
وَرِفْعَهً تَرْفَعُنى بِها عَنْ کُلِّ ضَعَهٍ
و رفعت مقامى که بدان وسیله مرا از هر پستى بلند کنى
وَاَمْناً تَرُدُّ بِهِ عَنّى کُلَّ خَوْفٍ
و امنیتى که بوسیله آن هر ترسى را از من دور کنى
وَعافِیَهً تَسْتُرُنى بِها عَنْ کُلِّ بلاءٍ
و تندرستى که بدان وسیله مرا از هر بلایى بپوشانى
وَعِلْماً تَفْتَحُ لى بِهِ کُلَّ یَقینٍ
و دانشى که به آن هر یقینى را بر من مفتوح گردانى
وَیَقیناً تُذْهِبُ بِهِ عَنّى کُلَّ شَکٍّ
و یقینى که بدان وسیله هر شک و تردیدى را از من دور سازى
وَدُعاءً تَبْسُطُ لى بِهِ الاِْجابَهَ فى هذِهِ اللَّیْلَهِ
و دعائى که اجابتش را بر من بگسترانى همین امشب
هذِهِ السّاعَهِ السّاعَهِ السّاعَهِ السّاعَهِ یا کَریمُ
و در همین ساعت، همین ساعت، همین ساعت، همین ساعت اى بزرگوار
وَخَوْفاً تَنْشُرُ لى بِهِ کُلَّ رَحْمَهٍ
و ترسى به من بده که هر رحمتى را بدان وسیله بر من بگسترانى
وَعِصْمَهً تَحُولُ بِها بَیْنى وَبَیْنَ الذُّنُوبِ حَتّى اُفْلِحَ بِها
و مرا چنان خودنگهدار کن که همان حالت میان من و گناهان حائل شود
عِنْدَ الْمَعْصُومینَ عِنْدَکَ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ
و بدان وسیله در پیشگاه معصومین (و خود نگهداران) درگاهت رستگار باشم اى مهربانترین مهربانان
۳- به فرموده “شیخ مفید”، در این شب صلوات بسیار فرستد و بر ظالمان بر آل محمد(ص) و همچنین بر قاتل امیرمومنان(ع) بسیار لعن و نفرین فرستد و هم برای خویش و پدر و مادرش و سایر مومنان و مومنات دعا کند.
دعا برای وجود مبارک امام زمان(عج) و فرج آن حضرت، یکی دیگر از اعمال این شب است. در روایتی که “سید بن طاووس” از حماد بن عثمان نقل کرده می‌خوانیم:
در شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان به محضر امام صادق(ع) شرفیاب شدم. امام از من پرسید که آیا غسل کرده‌ای؟ گفتم: آری امام(ع) حصیری طلبید و مرا نیز به کنارش فراخواند. آن حضرت (ع) مشغول نماز شد و من نیز نزدیک آن حضرت، نماز می‌خواندم. وقتی که از نمازها فارغ شدیم، آن حضرت دعا کرد و من آمین گفتم و این کار ادامه داشت تا صبح طلوع کرد. امام(ع) اذان و اقامه گفتند و برخی از خدمتکاران را فرا خواند و نماز صبح را به امامت آن حضرت(ع) بجا آوردیم.
امام صادق(ع) بعد از نماز، به تسبیح و تقدیس پروردگار پرداخت و بر پیامبر(ص) درود فرستاد و برای مومنان دعا کرد، آنگاه به سجده رفت و ساعتی در سجده بود و در آن مدت جز صدای نفس حضرت چیزی را نمی‌شنیدم، سپس دعایی خواند از جمله در دعایش عرض کرد:
وَ أسْألُکَ بِجَمیعِ ما سَأَلْتُکَ وَ ما لَمْ أَسْأَلْکَ،
از تو تقاضا مى کنم به جمیع آنچه که تو را با آن خواندم و آنچه را نخواندم،
مِنْ عَظیمِ جَلالِکَ ما لَوْ عَلِمْتُهُ لَسَأَلْتُکَ بِهِ،
ازعظیم جلال تو که اگر مى‌دانستم، تو را با آن خواندم
أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَ أَهْلِ بَیتِهِ،
از تو مى‌خواهم بر محمد و اهل بیتش درود بفرستى
وَ أَنْ تَأْذَنَ لِفَرَجِ مَنْ بِفَرَجِهِ فَرَجُ أَوْلِیائِکَ وَ أَصْفِیائِکَ مِنْ خَلْقِکَ،
و اجازه فرج و ظهور کسى را بدهى که با ظهور او گشایشى در کار اولیاى تو و برگزیدگان از خلقت ظاهر مى‌شود
وَ بِهِ تُبیدُ الظّالِمینَ وَتُهْلِکُهُمْ،
و به وسیله او ظالمان را نابود و هلاک مى‌سازى.
عَجِّلْ ذلِکَ یا رَبَّ الْعالَمینَ.
اى پروردگار عالمیان، در ظهورش تعجیل فرما
پس از آن امام(ع) سر از سجده برداشت، عرض کردم: جانم به فدایت! شما برای فرج کسی دعا کردید که با فرج او گشایشی در کار دوستان و اولیای الهی حاصل خواهد شد، مگر آن کس شما نیستید؟ امام(ع) فرمود: نه! او قائم آل محمد است.
آنگاه امام صادق(ع) نشانه‌های ظهورش را بیان کرد و در ادامه فرمود: ” شب و روز، منتظر ظهور مولایت باش، زیرا خداوند هر روز در شان و کاری است و انجام کاری او را از کار دیگر باز نمی‌دارد” (و توقع امر صاحبک لیلک و نهارک، فان الله کل یوم هو فی شان، لا یشغله شان عن شان)
نکته:
از شب بیست و یکم، دهه آخر ماه رمضان شروع می‌شود که بسیار پرارزش و مغتنم است، در هر شب از شب‌های این دهه، غسل مستحب است و روایت شده است که رسول خدا(ص) در هر شب از شب‌های دهه آخر ماه رمضان غسل کرد.
همچنین اعتکاف در مساجد جامع در این دهه مستحب است و فضیلت فراوان دارد و در روایتی از رسول خدا(ص) اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان برابر دو حج و دو عمره شمرده شده است.
رسول خدا(ص) در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف می‌شد. بسترش را جمع می‌کرد و آماده و مهیا و با نشاط به شب‌زنده‌داری و عبادات می‌پرداخت (بسیاری از مسلمانان نیز در این امر به آن حضرت اقتدا می‌کردند) برخلاف آنچه بعضی از ناآگاهان می‌پندارند که با گذشت شب‌های قدر برنامه ماه مبارک رمضان تمام شده است.
منابع:
مفاتیح نوین، آیت الله ناصر مکارم شیرازی و همکاران، نوبت و سال چاپ: بیست و دوم ۱۳۸۹، ناشر:انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)