روز بزرگداشت حکیم عمر خیام

خلاصه ای از زندگی و آثار حکیم عمر خیام نیشابوری

 

حکیم ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری از ریاضی‌دانان، اخترشناسان و شعرای بنام ایران در دوره سلجوقی است. اگرچه سطحی علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست ولی آوازهٔ وی بیشتر به واسطهٔ نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آنکه رباعیات خیام را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه نموده‌اند. فیتز جرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده که بیشتر مایه شهرت وی در مغرب‌زمین گردیده‌است.

 

حکیم عمر خیام در دوره سلطنت ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶-۵۹۰ هجری قمری) و در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک گاهشماری ایران را اصلاح کرد. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود.

 

عده‌ای از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و عده‌ای دیگر او را شاگرد امام موفق نیشابوری عارف معروف نوشته‌اند. وی بیش از ۱۰۰ رباعی سروده‌است. مرگ خیام را میان سالهای ۵۱۷-۵۲۰ هجری می‌دانند که در نیشابور اتفاق افتاد، وی را در باغی که آرامگاه امامزاده محروق به خاک سپرده‌اند.

 

زندگی

عمر خیام در قرن  پنجم هجری در نیشابور زاده شد. فقه را در میانسالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و اختر شناسی را فراگرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیما از زبان یونانی فرا گرفته بود. در دربار ملکشاه می‌زیست و از پیرامونیان و همراهان شاه بود. با نظام الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، کتاب جبر و مقابله را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. نیز در گاهشناسی، تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال الدین ملکشاه شهره‌است، اما پس از مرگ ملکشاه کاربستی نیافت. خیام در زندگی زن نگرفت و همسر بر نگزید.

 

آثار

۱- رساله ای در جبر و مقابله

۲- رساله ای در شرح اصول اقلیدس

۳- زیج ملکشاهی یا زیج جلالی

۴- رساله ای در طبیعیات

۵- رساله در وجود

۶- رساله فلسفی که در آن از حکمت الهی در آفرینش عالم و تکالیف مردم و عبادات بحث می کند.

۷- رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم

۸- نوروز نامه که درباره رسوم و اعیاد ایرانیان به ویژه تاریخ و آداب ایرانیان در روز عید نوروز است.

۹- دیوان رباعیات

10_ رساله فی براهین الجبر و المقابله

11_ رساله تکلیف

۱۲-رساله ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس

13_رساله روضه القلوب

14_رساله ضیاء العلی

15_رساله میزان الحکمه

16_رساله ای در صورت و تضاد

17_ترجمه خطبه ابن سینا

18_رساله مشکلات ایجاب

11_رساله ای در بیان زیگ ملک شاهی

12_رساله نضام الملک در بیان حکومت

13_رساله لوازم الا کمنه

14_اشعار عربی خیام

15_عیون الحکمه

16_رساله معراجیه

17_رساله در علم کلیات

20_رساله در تحقیق معنی وجود

21_رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب

 

*********

 

ابر آمد و باز بر سر سبزه گریسـت

بی باده ارغوان نـمیباید زیسـت

این سبزه که امروز تماشاگه ماست

تا سبزه خاک ما تماشاگه کیست

 

********

این کوزه چو من عاشق زاری بوده است

در بـند سر زلف نـگاری بوده سـت

این دستـه کـه بر گردن او می بینی

دستی ست که برگردن یاری بوده ست

 

********

 

 

در کارگه کوزه گری بودم دوش

دیدم دو هزار کوزه گویای خموش

 

هر یک به زبان حال می گفت با من

کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش؟

 

********

 

ابریق مرا شکستی ربی

بر من در عیش را بستی ربی

 

من می میخورم و تو می کنی بد مستی ؟؟!

خاکم به دهن مگر تو مستی ربی؟؟

 

********

نا کرده گنه در این جهان کیست بگو ؟

آن کس گنه نکرد در این جهان زیست بگو؟

من بد کنم و تو بد مکافات دهی !!!

پس فرق میان من و تو چیست بگو؟